દૂધ એ લગભગ સંપૂર્ણ આહાર છે. કારણ તેમાં લગભગ બધા જ જરૂરી પોષકઘટકો રહેલા છે.
ચાલો જાણીએ દૂધમાં ક્યાં-ક્યાં પોષકતત્વો રહેલા છે.
પ્રોટીન ઃ- તે સારી જાતના પ્રોટીનનું એક મહત્વનું પ્રાપ્તિસ્થાન છે અને તેથી શિશુ અને ઊછરતાં બાળકો માટે તે મહત્વનો આહાર છે. શાકાહારી લોકો માટે પ્રાણીજ પ્રોટીનનું તે એકમાત્ર પ્રાપ્તિસ્થાન છે. જે લોકોને ઈંડા, માંસ વગેરે ખાદ્યપદાર્થો ખાવા સામે વાંધો હોય તે લોકો પણ દૂધનો વિરોધ કરતા નથી. એનું કારણ એ છે કે તે પ્રાણીજન્ય આહાર હોવા છતાં તે મેળવવા માટે પ્રાણીનો વધ કરવો પડતો નથી. અનાજ સાથે લેવાતું દૂધ અનાજમાંના પ્રોટીનની ગુણવત્તામાં વધારો કરે છે, જેથી શરીરમાં પ્રોટીન વધુ સારી રીતે વપરાય છે.
ચરબી ઃ- દૂધમાં રહેલી ચરબી સરળતાથી પચે છે કારણકે તે નાના કણોમાં ઈમ્લ્ઝન તરીકે હોય છે. જે શક્તિનું પ્રાપ્તિસ્થાન છે.
કાર્બોદિત પદાર્થો ઃ- દૂધમાંનો એકમાત્ર કાર્બોદિતપદાર્થ ખાંડ છે જેને લેક્ટોઝ કહેવામાં આવે છે. તેને શિશુ પણ સરળતાથી પચાવી શકે છે.
ખનિજક્ષાર અને વિટામિન ઃ- કૅલ્શિયમ અને ફોસ્ફરસ જેવા ખનિજક્ષાર માટે દૂધ ઉતમ પ્રાપ્તિસ્થાન છે. આ ખનિજક્ષાર મજબૂત હાડકાં ને દાંતના બંધારણમાં મદદરૂપ થાય છે. તે વિટામિન-એનું પણ સારું પ્રાપ્તિસ્થાન છે. વિટામિન-એથી આંખોનું તેજ વધે છે અને તે અંધાપો અટકાવે છે. તેમાં બી-સમુહના વિટામિન, ખાસ કરીને રિબોફ્લેવિન હોય છે. જોકે દૂધમાં વિટામિન-સી અને આયર્ન પ્રમાણમાં ઓછા હોય છે.
હાડકા, સ્નાયુઓ, દાંતના યોગ્ય વિકાસ અને સારી આંખો માટે બાળકોને દૂધ પીવરાવવું જોઈએ.
દૂધ અને દૂધથી બનેલા પદાર્થોમાં પોષકતત્વો
| નંબર | દૂધ અને દૂધની બનાવટો | આદ્રતા (ભેજ) (gms) | પ્રોટીન (gms) | ચરબી (gms) | ખનિજક્ષાર (gms) | કાર્બોદિતપદાર્થ (gms) | શક્તિ (kcal) | કેલ્શિયમ (mg) | ફોસ્ફરસ (mg) | આયર્ન (mg) | વિટામિન-એ (I.U.) | રિબોફ્લેવિન (mg) |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1. | ભેંસનું દૂધ | 81.0 | 4.3 | 8.8 | 0.8 | 5.0 | 117 | 210 | 130 | 0.2 | 160 | 0.10 |
| 2. | ગાયનું દૂધ | 87.5 | 3.2 | 4.1 | 0.8 | 4.4 | 67 | 120 | 90 | 0.2 | 174 | 0.10 |
| 3. | માઁનું દૂધ | 88.0 | 1.1 | 3.4 | 0.1 | 7.4 | 65 | 28 | 11 | _ | 137 | 0.02 |
| 4. | દહીં | 89.1 | 3.1 | 4.0 | 0.8 | 3.0 | 60 | 149 | 93 | 0.2 | 102 | 0.16 |
| 5. | છાસ | 97.5 | 0.8 | 1.1 | 0.1 | 0.5 | 15 | 30 | 30 | 0.1 | 0 | _ |
| 6. | ચરબી રહિત દૂધ | 92.1 | 2.5 | 0.1 | 0.7 | 4.6 | 29 | 120 | 90 | 0.2 | _ | _ |
| 7. | ગાયના દૂધનુંપનીર | 57.1 | 18.3 | 20.8 | 2.6 | 1.2 | 265 | 208 | 138 | _ | 366 | 0.02 |
| 8. | ભેલસના દૂધનુંપનીર | 54.1 | 13.4 | 23.0 | 1.6 | 7.9 | 292 | 480 | 277 | _ | _ | _ |
| 9. | ચીઝ | 40.3 | 24.1 | 25.1 | 4.2 | 6.3 | 348 | 790 | 520 | 2.1 | 273 | _ |
| 10. | ભેંસનાદૂધનો મલાઈવાળો માવો | 30.6 | 14.6 | 31.2 | 3.1 | 20.5 | 421 | 650 | 420 | 5.8 | _ | _ |
| 11. | ભેંસનાદૂધનો મલાઈવગરનો માવો | 46.1 | 22.3 | 1.6 | 4.3 | 25.7 | 206 | 990 | 650 | 2.7 | _ | _ |
| 12. | ગાયનાદૂધનો મલાઈવાળો માવો | 25.2 | 20.0 | 25.9 | 4.0 | 24.9 | 413 | 956 | 613 | _ | 497 | 0.41 |
| 13. | ચરબીવગરનો દૂધ પાઉડર | 4.1 | 38.0 | 0.1 | 6.8 | 51.0 | 357 | 1370 | 1000 | 1.4 | 0 | 1.64 |
| 14. | ચરબીવાળો દૂધ પાઉડર | 3.5 | 25.8 | 26.7 | 6.0 | 38.0 | 496 | 950 | 730 | 0.6 | 1400 | 1.36 |
આપણે અને આપણો આહાર 